dinsdag 17 januari 2012

Daar zit je dan: niet altijd in control

Als organisator krijg je vaak wat je hoopte. Incidenteel krijg je meer. Zondag 15 januari 2012 was zo'n middag. Waarop alles klopte. Een goede spreker, grote opkomst en een ontspannen sfeer. Een middag met inhoud. Spreekster en bezoekers gingen tevreden naar huis. Hoogleraar sociale psychologie Roos Vonk van de Nijmeegse Radboud Universiteit content dat het toch weer gelukt was een zaal wildvreemde mensen iets mee te geven van haar werk, passie en levenservaring. Bezoekers die geïnformeerd en met een soort verlate nieuwjaarsopdracht naar huis keerden. Om meer over het aangesneden onderwerp te gaan lezen. Na te denken over wat hen in het leven drijft. En of die drijfveren wel altijd consequent nageleefd worden. Antwoord: helaas niet.

De affaire Stapel
Roos Vonk begon de middag uiteraard met een korte uiteenzetting over 'de affaire Stapel'. Gaf voor de zoveelste keer toe dat ze naïef was geweest om te vertrouwen op de blauwe (?) ogen van haar collega onderzoeker Diederik Stapel van de Universiteit van Tilburg. Maar al vanaf het  moment dat ze die die stommiteit (uitgaan van de goede bedoelingen van een collega, én niet kritisch zijn bevindingen op waarheid controleren) moest toegeven wist ze dat dit een perfecte illustratie was (en is) van iets dat ze doorlopend in haar onderzoek en schrijven naar voren haalt: elk mens maakt fouten. Ook een hoogleraar sociale psychologie! Die gaat in té veel gevallen ook uit van haar gut feeling. Gezond verstand. Denkt dat het wel goed zit, en doet te weinig controlerend werk. Ergo, bingo: een mens is niet altijd in control. Via dit brugje begon ze aan haar lezing van die middag onder de titel Wie voert de regie?


Ap Dijksterhuis
Roos Vonk wist natuurlijk dat in september 2010 haar Nijmeegse collega Ap Dijksterhuis de eerste lezing van de reeks Who's in control? had verzorgd. Van hem verscheen al in 2007 het boek Het slimme onbewuste. Inmiddels toe aan de 38ste druk. In de eerste helft van de middag nam ze dit boek als kapstok om haar betoog op te zetten en het publiek 'bij te praten' over de stand van de wetenschap. Op dit terrein. Daar heerst inmiddels een soort gemeenschappelijke visie dat de rol van het onbewuste erg groot is. Zeer groot. Niemand weet precies hoe groot, maar het gros van het menselijk doen en laten wordt 'aangestuurd' door dat onbewuste. Dieren worden - by the way - waarschijnlijk volledig aangestuurd door dat onbewuste. Alhoewel er filosofen zijn die daar anders over denken (Peter Singer).  Bovenop het onbewuste is bij de mens iets aanwezig dat je zou kunnen benoemen als bewustzijn. Of vrije wil.

Het onbewuste
Het onbewuste is in een lange evolutie geworden tot wat het is. Een 'entiteit' die in ons zelf continue werkzaam is. En regelt dat we niet verongelukken, notie nemen van alles dat onze zintuigen registreren en wegfilteren wat niet of minder relevant is, ingrijpt als er ingegrepen moet worden. Het onbewuste als een stationair lopende motor die nooit verzaakt. En ons mensen op de been houdt. Die zodanig werkt dat er een klein beetje ruimte overblijft om ons van sommige dingen wél bewust te zijn.

Vijf procent
Voor het gemak wordt door sommige wetenschappers gezegd dat ons bewustzijn ongeveer 5 procent van de tijd werkzaam of aanwezig is. Maar niemand weet het exacte cijfer. Waarschijnlijk is het veel minder, maar die 5 procent is - zoals Roos aangaf - het gevolg van een uit de hand gelopen antwoord op een vraag van een interviewer. Die een Amerikaans hersenonderzoeker vroeg hoeveel procent van 'de hersenen' het bewustzijn inneemt. Zijn quasi wetenschappelijke antwoord (4, 96%) werd later - voor het gemak - afgerond op 5 procent. Al in 1991 gaf de Deense wetenschapsjournalist Torre Norretranders in zijn boek Het bewustzijn als bedrieger aan dat van alle 11 miljoen bits die onze zintuigen per seconde waarnemen er maximaal 40 tot 60 per seconde bewust worden ervaren. Anders gezegd: het gros van de waarnemingen (en ze worden waargenomen door ons systeem) worden niet opgemerkt. Niet verwerkt. Feitelijk weggegooid. Hij noemt die weggegooide data exformatie.

Een dier
Dat is wat we feitelijk zijn. Door de evolutie zijn we zodanig uitgerust dat we in staat zijn om met ons onbewuste perfect te kunnen functioneren. We blijven in leven. Reageren op gevaarlijke situaties. Ons instinct - onze genen, onze 'programmering' - zorgt ervoor dat we niet verongelukken.

Belangrijk voor ons moderne mensen is wel om ons te realiseren dat dit instinct ontstaan is in een situatie waarin we feitelijk niet meer vertoeven. We hebben de steppes, savannes en oerwouden al lang geleden verlaten. De gevaren die daar dreigden (dieren, hongersnood, ziektes) bestaan in onze stadssamenleving niet meer. Voedselgebrek heeft plaats gemaakt voor een voedseloverschot en (verleidelijk) aanbod.

Daar staan we dan: een mens met instincten die niet (meer) passen bij de leefomgeving van vandaag de dag. Maar dat instinct (die gut feeling) hebben we nog steeds. En dat instinct regelt nog steeds (elke seconde van de dag) dat we handelen op basis van die voorbije steppe-omgeving. Roos Vonk gebruikte deze middag twee zaken om deze stelling uit te leggen: de seksuele aantrekkingskracht én de manier waarop we omgaan met voedsel.

Verschil van mening met Ap Dijksterhuis
Voor iedereen die op basis van de media-(hype)aandacht voor de affaire Stapel de indruk had gekregen dat Roos Vonk haar wetenschappelijke scherpte had verloren (of nog zwarter gedacht: dat ze die niet bezat) moest halverwege de middag zijn of haar ongelijk toegeven. Roos Vonk kent Ap Dijksterhuis, onderschrijft het belang van zijn werk maar gaat niet in alles mee wat hij beweert. Dat punt haalde ze bewust halverwege naar voren. Om een brugje te kunnen maken naar haar 'slotakkoord'. Een slotakkoord waarmee de bezoekers ietwat gesticht naar huis werden gestuurd.

De vrije wil
Bovenop het onbewuste ligt ons bewustzijn. Dat zal iedereen erkennen en onderschrijven. We hebben als mens een bewustzijn. Er kan gesteggeld worden over de omvang, maar we ervaren allemaal dat we op zekere momenten in control zijn. WIJ sturen dan onszelf bewust aan. IK denk op sommige momenten toch maar (mooi) na over iets. IK beslis om iets wel of niet te doen.
Het verschil tussen Dijksterhuis en Vonk is dat ze andere ideeën hebben over waar dat bewustzijn vandaan komt. Dijksterhuis (en anderen als een Victor Lamme en nog sterker Dick Swaab) betrekken de stelling dat ons onbewuste ons bewustzijn als het ware produceert. Af en toe geeft ons onbewuste aan ons bewustzijn door dat er 'iets' is. Een gedachte, een handeling. En dan 'denken' we dat we denken, dat we bewust handelen enzovoorts. Volgens hen is het bewustzijn een illusie.
Anderen - o.a Roos Vonk en een Jan Derksen (hoogleraar psychiatrie - ook van de Radboud) - stellen zich op het standpunt dat het bewustzijn er altijd is. Los van dat onbewuste. Helaas heeft niemand (nog) overtuigend kunnen aantonen wie gelijk heeft, maar feitelijk doet het er ook niet toe. Mensen ervaren een bewustzijn. Hebben een bewustzijn en moeten daar iets mee.

Bewustzijn
In de tweede helft van de middag kwam de argumenten op tafel waarmee de bezoekers ietwat gesticht naar huis konden gaan. Roos Vonk merkte op zeker moment op dat ons onbewuste te vergelijken valt met een kind. Dat zeurt, iets wil, impulsief reageert, kortom niet altijd volwassen bezig is. Dat is meestal ook goed, want als er gevaar dreigt (geen leeuw, maar een aanstormende fiets van links) dan moet het onbewuste meteen de juiste beslissing nemen. Niet wachten tot ons bewustzijn zich het gevaar realiseert en dan (pas) gaat handelen. Maar dat onbewuste (met zijn instincten) stuurt ons regelmatig ook de verkeerde kant op. Laat ons verkeerde beslissingen nemen. Roos gaf vele voorbeelden die te maken hebben met onze relatie met voeding. Hoe we in een supermarkt vallen voor verleidelijk uitgestalde waren. Het probleem dat afvallen nooit lukt.

Het kost als mens - centrale punt van de middag - erg veel moeite om iets bewust te doen. Je kunt maar een beperkt aantal dingen bewust doen. Het gros van de tijd doe je dingen onbewust. Bewust gedrag, bewust nadenken, bewust handelen vergt veel energie en je (hersen)capaciteit om dat te doen is beperkt. Gauw moe. Het onbewuste neemt graag de overhand.

Het bewustzijn zou je ietwat kort door de bocht geformuleerd ook het 'orgaan' kunnen noemen waarmee we volwassen gedrag vertonen.

Waarden
Maar hoe vertoon je volwassen gedrag. Roos Vonk kwam op dit punt van de middag met waarden op de proppen. Liet er een stuk of twintig op het scherm zien en vroeg alle bezoekers er drie voor zichzelf uit te halen. Denk aan woorden als zelfontwikkeling, nieuwsgierigheid of inspiratie. Waarden die je als mens tijdens je leven altijd voor jezelf wilt nastreven, naleven. Waarden niet als een doel om iets concreets te bereiken (zoals geluk, voorspoed, welstand) maar eerder als een soort kompas. Of in de beeldspraak van Roos Vonk waarden als een soort vuurtoren aan de kust van een woelige zee. Waarop jij als mens in een (vaak) hulpeloos bootje dobbert. Overgeleverd aan de getijden en grillige omstandigheden op zee. De zee en die woelige baren staan dan voor de omstandigheden (het "volle leven"). En jijzelf zit met je onbewuste in dat bootje. En met je bewustzijn. Op sommige momenten kun je dan bewust in dat bootje je 'vaarrichting' bepalen door te kijken naar die vuurtoren. Die ferm aan wal staat en haar zegenrijke (waarden)stralen naar je toezendt. En dan komt de crux: handel je dan ook naar die waarden, of laat je toch weer het onbewuste de overhand nemen? Dat veel gemakkelijker en prettiger is.


Luna Luna mijn
Het leven is een bootje
je vaart ermee naar zee
Luna Luna Luna mijn

Het is een lange weg
maar de stroom die neemt je mee
Luna Luna Luna mijn

Er zullen stormen zijn
tegenslag en pijn
en angst voor wat er komen zal
maar er zullen altijd weer ontelbaar mooie dingen zijn
Luna Luna Luna mijn

Eenmaal op zee
zal ik altijd naast je zijn
Luna Luna Luna mijn


Ik zal er zijn
in de zilveren maneschijn
Luna Luna Luna mijn

Er kunnen stormen zijn
tegenslag en pijn
en angst voor wat er komen zal
maar er zullen altijd weer ontelbaar mooie dingen zijn
Luna Luna Luna mijn
Luna Luna Luna mijn

Ernst Jansz van de cd Molenbeekstraat (uit 2006)
Waarden: verrtouwen, optimisme

Vuurtoren
Roos Vonk liet een prachtig plaatje van zo'n vuurtoren zien. Met daarop die woelige zee. Op een bepaalde manier deed het beeld denken aan een still uit de film Breaking the waves van Lars von Trier. Uit 1996. Het zielige verhaal van een vrouw die hopeloos verliefd wordt op een boortorenwerker, een hoop ellende meemaakt en wegzakt in godsdienstwaanzin. Elk hoofdstuk van deze film begint met een stilstaand beeld. Met daaronder muziek van David Bowie (Life on Mars).

Maatschappijkritiek
Tijdens haar lezing gaf Roos Vonk af en toe aan dat ze los van haar wetenschappelijk werk uitgesproken ideeën heeft over bijvoorbeeld de bio-industrie. En vegetarisch eten. Ook deelde ze speldenprikken uit richting iedereen die er zich (de laatste tijd) op laat voorstaan dat ze denken en zich uitspreken op basis van 'hun gevoel'.  Die attitude vindt ze kinderlijk. Staat haaks op mensen die proberen te leven naar serieuze waarden en zich wel als volwassenen in het leven opstellen. Zich niet (altijd) op basis van gevoelens uitspreken. Via twitter, Facebook, een blog, een ingezonden brief enzovoorts. Ze gaf als advies mee om als je boos bent nooit via mail te reageren. Te twitteren. Maar die boosheid een dagje te laten betijen en als die de dag erna nog aanwezig was het mailtje wél te versturen. De volwassene in de meeste mensen zal dan besluiten om het achterwege te laten.
Zo kon ze zich ook niet goed voorstellen dat daten werkt. Via internet kun je mensen niet écht leren kennen. Je mist dan de signalen die je onbewuste in een live situatie wél (onbewust) oppikt.

Daar zit je dan met je waarden
Iedereen heeft ze. Ze vergezellen je op je levenspad. En af en toe moet je voor jezelf toegeven dat je nu toch weer iets hebt gedaan (of nagelaten) dat haaks staat op die verheven waarden. Daar is niets verkeerds mee. Maar al te menselijk. De boodschap voor op weg naar huis was dat de volwassene in onszelf zich dat moet realiseren. Ons onbewuste gaat met ons aan de haal. Laat ons dingen doen die vaak haaks staan op onze eigen waarden. Het woord normen noemde ze bewust deze middag niet. Typisch. Ook noemde ze niet de woorden Systeem 1 en Systeem 2.

Daniel Kahneman
Er is een nieuwe bestseller in de maak. Een boek dat iedereen die bewust in het leven wil staan en iets gelezen heeft van Dijksterhuis, Lamme of Swaab ook zou moeten willen lezen.

Ons feilbare denken kwam in december in vertaling uit. Het is geschreven door de Israëlische hoogleraar psychologie en Nobelprijswinnaar (voor economie)  Daniel Kahneman. Die samen met een inmiddels overleden hoogleraar Systeem 1 en Systeem 2 heeft "ontdekt". Beter, twee systemen in onze hersenen heeft benoemd die alles regelen. je kunt het ook het onbewuste en bewustzijn noemen.

Ego's en Menselijke gebreken
Roos maakte deze middag ook geen reclame voor haar eigen boeken. Netjes. Hebben ze ook niet nodig, want inmiddels hebben veel Nederlanders haar twee laatste boeken aangeschaft en/of gelezen. Voor degenen die ze niet kennen. Ego's en andere ongemakken & Menselijke gebreken voor gevorderden zijn prachtige 'naslagwerken'. Over allerlei menselijke onhebbelijkheden. Waarin je kunt blijven bladeren. De korte artikelen (gemiddeld vijf pagina's) lezen zeer vlot weg. Ze schrijft zoals ze spreekt. Je kunt van het ene 'lemma' naar het andere springen. Uiteraard staat er ook een stuk in over goedgelovigheid. Benieuwd of ze het in een nieuwe druk aanpast.

Psycholo geld
Tot slot een ander boek dat Roos Vonk niet noemde. Kwam eind november uit. Bij Maven publishing. Geschreven door psychologe Anna Dijkman en financieel deskundige Chris Zadeh. Een vlot geschreven boek waarin volwassenen gewaarschuwd wordt voor de gevaren die je financieel loopt als je onbewuste de beslissingen neemt. Roos had daarover deze middag ook voorbeelden kunnen geven. In dit boek worden veel zaken die Roos Vonk tijdens haar lezing aanstipte net even iets anders naar voren gehaald en uitgelegd.

Slotsom
Een leerzame, geslaagde middag. Met een vervelende, ontnuchterende conclusie: Je doet je best als mens. Met je waarden. Je bedoelingen. Maar voor je het weet gaat je onbewuste of Systeem 1 daarmee aan de haal. Laat je in de steek. Niet altijd in control.

(Hans van Duijnhoven)

Youtube - Roos Vonk over Who's in control? (januari 2012)



Geen opmerkingen:

Een reactie posten